نگاهي بر وضعيت فضاهاي شهري موجود در ایران

مدرس دانشگاه ( مهندسي شهرسازي ، برنامه ريزي شهري و روستايي )  ، مدیر عامل شرکت مهندسین مشاور سیمای آینده تبریز عضو جامعه مهندسان شهرساز  ايران عضو باشگاه پژوهشگران جوان تبريز  ،  عضو سازمان ملي جوانان

 ........................................................................................................

e-mail : mohammad_asiabii @yahoo.com

  ....................................................................................................................................

چكيده

 

در جریان ساخت و ساز در کشور ما فضاهای شهری مورد بی توجهی فراوانی واقع شده اند . ابعاد این مساله در    دهه های اخیر دامنه دارتر شده است زیرا که توسعه شهر عمدتاً متوجه مسائل کمی بوده و تامین کمیت در اولویت قرار داشته و کیفیت تحت الشعاع کمیت قرار گرفته است.

نتیجه طراحی با این پیش فرض ، فضاهایی است که تنها تعدادی عدد و نفر را در خود جای می دهد ، بدون آنکه به نیازهای ادراکات و رفتارهای آنها در زندگی روزمره بهایی داده شود.

دامنه این معضلات به طرح های بهسازی و نوسازی فضاهای شهری نیز رسوخ پیدا کرده است. در بهسازی ، بسیاری از فضاهای شهری موجود قربانی پاسخگویی به مسائل کمی و با فعالیت تک بعدی در آنها می شود. این تحقیق در پی آن است به پرسش های زیر پاسخ دهید:

- فضای شهری چیست؟

- رابطه میان انسان و فضای شهری چگونه است؟

- نیازها ، ادراکات و رفتارهای انسانی چه تاثیری بر اين رابطه می گذارد؟

- معیار ، ضوابط و ایده های کلی از فضای شهری چیست؟

- محصول این تحقیق چه می تواند باشد؟

هدف این تحقیق کمک به تقویت و رشد بینش طراحی شهری نسبت به فضاهای شهری و توانایی هویت بخشی به آنها می باشد. با این اوصاف، یافتن راه حلها ، الگوها و   شیوه هایی برای حل مسائل و مشکلاتی که گریبانگیر فضاهای شهری موجود هستند و تقویت روحیه مشارکت شهروندان  در کنترل و نگهداری فضاهای شهری ، در این تحقیق مورد بررسی و مطالعه قرار می گیرد.

 .....................................................................................................................................

کلمات کلیدی: فضاهای شهری ، فرآیند طراحی فضاهای شهری ، مولفه های محیط و فضاهای شهری

 .................................................................................................................................

 مقدمه :

فضا در مفهوم موجود خویش به تنهایی هیچ ویژگی خاصی را مطرح نمی کند. ولی به محض آنکه یک گروه انسانی فعالیتی را در مكانی مطرح کنند معنای نمادین فضا پدیدار می شود. از این پس فضا بستری برای فعالیت رفتارهای انسانی می گردد ، محلی برای تخیل و واقعیت.

مطلب اصلی نهفته در این زمینه این است که ما در جامعه ی مدرن خود دیدگاه درک سنت فضای شهری را از دست داده ایم.باید برای ما روشن شود و دریابیم که واژه فضای شهری و معنای آن چه نقشی در درون سازه های شهری دارد.

لذا امروزه توجه به فضاهای شهری به عنوان یک ضرورت اساسی در برنامه های توسعه شهری مطرح گشته و دست اندرکاران حرفه شهرسازی را به خود جلب کرده است.

فضا چیست ؟

فضا تمام جهان را پر می کند. و ما را در تمام طول زندگی احاطه کرده است( خلاصه مقالات ، 1383، ص 8).فضا یک مقوله بسیار عام است. فضا می تواند چنان نازک و وسیع به نظر آید که احساس وجود از بین برود و یا چنان مملو از وجود سه بعدی می باشد که به هر چیز در حیطه خود مفهومی خاص بخشد ( هدمن و یازورسکی 1381 ص 67).

 فضای شهری چیست؟

فضای شهری یک نمونه از فضای جغرافیایی است و بخشی از سطح زمین است که شامل کلیه سازه های شهری از جمله میادین ،  خیابانها ، ساختمانها ، آبنماها و سایر عناصر شهری که به همراه درونمایه مادی ، اجتماعی و فرهنگی به وجود می آید. ( شماعی و پور احمد ، 1384 ص 89).فضای شهری صحنه ای است که داستان زندگی جمعی در آن گشوده می شود ( پاکزاد 1385 ، ص 81).

فضای شهری چیزی نیست جز فضای زندگی روزمره شهروندان که به صورت آگاهانه یا ناآگاهانه در طول روز ادراک می شود.( خلاصه مقالات شهرسازی ص 8 ).

 انوع فضاهای شهری

فضاهای شهری آن دسته از فضاهای باز عمومی موجود در شهر هستند که بستر تعاملات اجتماعی می باشند، و با پذیرفتن سه شاخص اصلی برای تشخیص فضاهای شهری :

1)  عمومی بودن فضا

2)  باز بودن فضا

3)  برقراری تعاملات اجتماعی

برای ما مشخص می گردد و آنچه به عنوان فضای شهری در عرصه عمومی شهرهای ما باقی می ماند . به پنج دسته کلی تقسیم می گردد.

1)  ورودی ها

2)  گره

3)  مسیرها

4)  لبه آب

5)  پله ( پاکزاد 1385 ص 88-84

که در جدول زیر سلسله مراتب فضاهای شهری و توقعات کیفی از آانها ارائه می گردد:

 

 

نمودار 1- انواع فضاهاي شهري و توقعات کیفی از آن

 

توقعات موضوعی از فضاهای شهری

توقعات موضوعی شامل مواردی است که فرد در مقابل نوعی از فضای شهری متصور می شود. به عنوان مثال زمانی که فرد نام میدان را     می شنود، یا می خواند ، توقعاتی در ذهن وی به وجودمی آید که با توقعات ایجادشده در اثر شنیدن یا خواندن نام خیابان متفاوت است.

از آنجا که میدان یا خیابان ویا سایر عناصر فضاهای شهری یک موضوع فرض شده است، اعتباراً این نوع توقعات را توقعات موضوعی می نامیم . ( پاکزاد ، 1384 ص 115)

 

توقعات موردی از فضاهای شهری

هر کدام از موضوعات فضاهای شهری نیز خود شامل زیر گروهی می باشند، به عنوان مثال در بخش خیابان به سلسله مراتبی از شبکه راههای روبرو هستیم که از کوچه تا بزرگراه را شامل می شود. هر مورد  توقعاتی را بر می انگیزد که مختص ان مورد است ، بدین معنا که توقع فضایی که از یک کوچه وجود دارد با یک خیابان شریانی متفاوت است.   ( پاکزاد 1384 ص 115).

 

مولفه های محیط و فضای شهری

الف ) فرم ، یا صورت :

فرم ، ظاهر ، ساختار ،چگونگی و نحوه رشد محتوا و تجسد و بیان آن است. ( کارگان ، زیباشناسی)

تعریف زیباشناختی فرم عبارت است از :

تظاهر حسی واضح یک پدیده که خود را در معرض قضاوت قرار می دهد  ( گروتر)

فرم جنبه قابل احساس یک پدیده هاست ، فرم همیشه حالتی کالبدی ندارد . به عنوان مثال ما از رانندگی به این فرم یا آن فرم ، و یا به این صورت و آن صورت صحبت می کنیم.

منحصر کردن فرم به شکل نه فقط مجاز نیست، بلکه تالی فاسد خود را به همراه دارد . واین امر گریبانگیر طراحانی است که معماری و طراحی شهری را فقط تاثیرگذاری بر وجوه کالبدی و بدتر جنبه های بصری کالبدی می پندارند. (پاکزاد ، 1384 ، ص98).

ب) عملکرد :

انسان دارای نیازهای  است که بر اساس آن با محیط پیرامون خود ارتباط برقرار می کند. به همین خاطر خاصیتی از محیط را کشف می کند که جوابگوی بخشی از نیازهای وی می باشد ( عملکرد)

عملکرد در واقع توانایی یک سیستم دینامیک در ایجاد حالت های رفتاری معین است. مثلاً خیابان به عنوان یک سیستم دینامیک توانایی دارد که بتوان در آن حرکت و مکث کرد یا سینما قابلیتی برای دیدن و شنیدن متمرکز یک فیلم را دارد.

این توانایی ها و قابلیت ها ، باعث شد که انسان در مواجهه با هر پدیده واقعی ، یعنی ، خاصیتی را کشف کند که در رفع نیازهای او کمک کند. این خاصیت را عملکرد آن پدیده می نامند. ( پاکزاد 1384ص98)

ج) معنی :

بسیاری از شهرسازان ، طراحان و برنامه ریزان شهری متوجه شدند که حتی بهترین  راه حلهای عملکردی هم نمیتواند به تنهایی نیازهای انسان ها بر برآورده نمایند.

بسیاری از فضاها با عملکرد مطلوب مورد قبول استفاده کنندگان نبودند ، مدت ها بود که علم روانشناسی در      شاخه های متعدد خود مانند روانشناسی توپولوژی ، گشتالت ، محیط و رفتار ، موضوعی اشاره داشت که معماران و شهرسازان ، بالاخص برنامه ریزان از آن غافل بودند : معني

لینچ معنی را خاصیتی از محیط می داند که می تواند فرد را به دیگر جنبه های زندگی مرتبط سازد.(لینچ ، 1376).

البته معنی ها آموخته می شوند و تجربه ، دانش ، ارزش ها و هنجارهای فردی و جمعی در آن نقش مهمی را بازی  می کنند.

در یک محیط معمولی ، بیشتر اشیاء و پدیده هایی که درک می شوند ، بار معنایی نیز دارند. در آنها اشاراتی از وقایعی که اتفاق افتاده  یا ممکن است اتفاق بیفتد، نهفته است. ( پاکزاد 1384 ص 99).

پس وظیفه اصلی طراحی شهری هماهنگ کردن مولفه های سه گانه( فرم – عملکرد – معنی ) یک فضای شهری است و هر چقدر مولفه های یک فضای شهری ، با هم همسو وهماهنگ تر باشند ، آن فضا موفق تر است.

 

معیارهای کیفی سنجش یک فضای شهری :

معیار (criteria) در کلی ترین معنی ، هر گونه ستانده ای است که باآن درباره کسی یا چیزی داوری یا قضاوت     می شود.

با توجه به مطلب فوق معیارهای را که برای سنجش کیفی یک فضا به کار گرفته می شوند ، عبارتند از :

- میزان پاسخگویی به حضور گروههای اجتماعی ویژه

- میزان استفاده مرتب و دائمی شهروندان

- میزان پاسخگویی به شخصیت افراد

- میزان ایجاد حس تعلق به جامعه و فضا

- حس مکان و امکان ایجاد این همانی با فضا

- میزان به کارگیری حواس مختلف انسان

- میزان برانگیختن حس کنجکاوی و کاوش در استفاده کننده

- میزان کارایی فضا

- میزان تسهیل مشارکت

- میزان موفقیت در یادآوری خاطره

در بهسازی و نوسازی فضاهای شهری حفظ خاطرات فردی و جمعی نقش مهمی را دارا می باشد. تغییرات فاحش و کلی همه خاطرات را از بین می برد . این خاطرات بخشی از زندگی مردم یک شهر است که همیشه وجود خواهند داشت. حفظ خاطرات می تواند حس تعلق به فضا را بیشتر کرده و حس تاثیرگذاری بر فضا را توسط شهروند تقویت نماید .

اگر در فضای شهری تغییراتی داده می شود، باید به این نکته توجه کرد که شاید خاطره ای در این فضا نهفته است که برای بسیاری ارزشمند است و دیدن این فضا می تواند بسیاری از خاطرات را دوباره زنده کند.( پاکزاد 1384 ص 152-145).

متاسفانه علیرغم اهمیت موضوع یاد شده با فضاهای شهری شهرهای کشورما ، زمانی که در محیط جا افتاده و خود را با سایت هماهنگ نموده و مردم به آن خود کرده اند را دست به تخریب می زنند و این امر منجر به عدم ساخت فضاهای مشابه را در آینده نیز می دهد ( یک نمونه بارز تخریب فضای شهری در منطقه ولی عصر تبریز) ( آسیابی ، 1386 ص192).

 

فرآیند طراحی فضای شهری

فرآیند و روش طراحی فضاهای شهری به عنوان موضوعی حساس همیشه مورد مناقشه و بحث برانگیز بوده است. تاکنون کتب و مقالات متعددی در این مورد منتشر شده است ولی متاسفانه در حد طرح مساله باقی مانده ویا به صورت نظری ارائه شده اند و کاربرد آنها فقط برای عمده خاصی تحقق پذیرفته است.( پاکزاد 1384 ص 156).

به طور کلی یافتن راه حل مناسبی جهت پیدا کردن مبنا و معیار در طراحی فضاهای شهری مسئله ای است که در سالهای اخیر معماران و طراحان شهری را سخت به خود مشغول کرده است.( بحرینی 1375 ص 10).

 که به طور کلی در نمودار ذیل به آن اشاره می گردد:

 

توقعات موضوعی

توقعات موردي

تصمیم

توقعات عام

ذهنیت عام در طرح مساله

طرح های بالادست

برنامه ارگان ها

انتخاب گروه طراحی

تعیین اهداف کلان

گردآوری اطلاعات

تحلیل اطلاعات

ارائه راهبردها و سیاستگذاری ها

انتخاب گزینه بهینه

ارائه گزینه ها

تعیین نقاط ضعف

تعیین نقاط قوت

برداشت تصویر ذهنی

تحقق پذیری

برداشت کیفیت سکانس ها

تعیین فرصت ها

سیاست

اهداف خرد

راهبرد

برداشت رفتارها

برداشت منظر شهری

برداشت بدنه ها

حوزه بلافصل

حوزه فراگیر

تصویب طرح

ضابطه

پیشنهاد

اجرای طرح

شرح هدمات تفضیلی

شناخت روش ها

توقعات موضوعی

نمودار2- نمودار  مطالعاتی فرایند طراحی فضاهای شهری

 

نقدي بر يك فضاي شهري در حال مرگ (میدان ولی عصرتبريز و فضاهاي پيرامون آن)

فضایی که به مرور زمان به عنوان یک اثر معماری منظر خود را در بین مردم تبریز و توریست هایی که از تبریز ، بازدید کرده اند، بازنموده است.این فضا به صورت بالقوه ، قالبیت آنرا دارد تا به عنوان یک فضای پایدار در سطح شهر معرفی شود. فضایی مردم ، پویا ، بدون احتیاج به هزینه های کلان نگهداری و فضایی که روز به روز بر رونق آن افزوده می شود.این فضا فعالیت خود را تا پاسی از شب ادامه می دهد اخیراً تغییرات زیادی نیز در این فضا ایجاد شده است.

تراکم ورود خودرو به این حوزه، عملاً حضور انسان را در آن کم رنگ کرده است و همان طور که می دانیم یکی از ابعاد مهم پایداری یک فضا حضور انسان در آن است.اتومبیل عملاً یک فضای انسانی را به یک فضای محل عبور و پارک خودروها تبدیل نموده است.

یک مشکل اجتماعی که از نظر نهادهای مبارزه با مفاسد اخلاقی مطرح شده، تجمع قشر جوان در این فضا می باشد که برای کاستن این مشکل از      راه حل ، اجازه عبور خودرو به این فضا استفاده می شود.

این کار نه تنها به تخریب یک فضای شهری پایدار می انجامد بلکه هشدار تخریب دیگر فضای موجود و عدم ساخت فضاهای مشابه آن را در آینده نیز می دهد.این در حالیست که انتظارات و توقعات موردی از میادين شهری و مفاهیم برنامه ریزی شهری نادیده گرفته می شوند.

شايد ریشه اصلی مشکلات شهرهای کشورمان عدم توجه به دو مفهوم عینیت و ذهنیت باشد و متاسفانه اکثر مسئولین شهرهای ما تفاوتی بین این دو مفهوم نمی گذارند.

انسان از هر چیزی انتظاراتی دارد هنگامی که لغت میدان را می خواند یا می شنوند فوراً در ذهن خود محلی برای تجمع ، دلبازی ، تنوع ، .. را تجسم می کند.

حال اگر در مقیاس یک پدیده نتوانیم وضع موجود را با تصویر ذهنی خود تطبیق دهیم چه می شود؟

یا شهروند آن پیده را به رسمیت نشناخته و یا از فقدان وجودی ان صحبت می کنیم.

و این همان مشکلی است که تقریباً تمامی فضاهای شهری ما به خصوص میادین شهری ما دارند. (یعنی فقدان ارتباط بین عینیت و ذهنیت) ( آسیابی 1389 ص192).

در این جا با سه مقدمه رو به رو هستیم که تفکیک و شناخت آنها از ضروریات است.

فرم (form) :

کلیه اطلاعات واقعی در محیط را فرم گویند ( شامل : اطلاعات ، کالبدی، اجتماعی ، اقتصادی و .. ) (پاکزاد 1385 ص 59).

منظر (scape):

آن بخش از فرم که بر روی کنش و واکنش شخص موثر است یا آنچه که به صورت دسته ای از اطلاعات ارسال شده از اقعیت ، توسط فرد گزینش شده ( آگاهانه یا ناآگاهانه) و به صورت بالفعل ادراک می گردد. ( پاکزاد 1385 ص 101)

تصویر ذهنی (Image):

اطلاعات پردازش شده از فضا در ذهن .( پاکزاد 1385 ص 59). تصویر ذهنی از محیط یا فضای مورد ادراک را گویند ( پاکزاد 1385 ص 102)

لذا بایستی با موضوع ( تجمع قشر جوان) برخورد صحیح انجام شود و یکی از برخوردها می تواند بررسی روانشناختی و جامعه شناختی قضیه و علت یابی حضور اقشار یاد شده در چنین محیطی باشد.

شاید علت اصلی  حضور بی رویه مردم در این فضاها ( میدان ولی عصر) بر عکس تصور مسئولین کمبود چنین فضاهایی در سطح شهر تبریز باشد.موضوع دیگر بهسازی این میدان می باشد که متاسفانه علیرغم آن که این اثر در محیط جا افتاده و خود را با سایت شهر هماهنگ نموده ومردم به آن خو کرده اند دست به تخریب آن می زنند و عملاً یک فضاهای عمومی را تبدیل به پارکینگ خودرو می کنند. ( آسیابی 1386 ص 193)

و این نکته را هم نباید از یاد ببریم که تغییرات فاحش و کلی هم خاطرات را از بین   می برد این خاطرات بخشی از زندگی مردم هستند که همیشه وجود خواهند داشت. تغییرات در فضای شهری باید حافظ خاطرات فردی و جمعی شهروندان باشد. حفظ خاطرات می تواند حس تعلق خاطر به فضا را بیشتر کرده و حس تاثیرگذاری بر فضا را توسط انسان تقویت نماید و این خاطرت هستند به فضاهای شهری ما می توانند هویت ببخشند. ( پاکزاد 1385 ص 152).

متاسفانه با صرف هزینه كلان نه تنها این فضا نتوانست مشکل را حل نماید بلکه مشکلاتی دیگری را نیز با خود به همراه آورده : از جمله عدم کاربرد صحیح مبلمان شهری ، تداخل پیاده و سوار ، بستن دید ، ناهماهنگی ، آشفتگي و بسياري مشكلات و معضلات شهري را به همراه آورد .(آسيابي:1389)

 

مسائل عمده این فضا :

نبودن فضاهای کافی جهت توقف ، نشستن ، و سایر امور فرهنگی – اجتماعی در داخل فضا.

نبود علائم کافی برای هدایت استفاده کنندگان از فضا

عدم هماهنگی سنگ فرش های موجود در فضاهای پیرامون میدان

عدم هماهنگی مبلمان شهری این فضا

عدم رعایت فاصله ایستگاههای تاکسی ها تا میدان

وجود بیش از حد راههای سواره رو متصل به میدان

ورود خودرو به این فضا

نبود مسیر مشخص مخصوص عبور عابر پیاده و سرگردانی پیاده در فضا

و .... ( آسیابی 1386 ص 194)

 

             

 

 

 

 

  نمودار 3- متوليان مختلف فضا                                                    نمودار 3- وضع پيشنهادي تصميم سازي و تصميم گيري در مورد طراحي فضا

 

مشکلات و مسائل گریبانگیر فضاهای شهری ( موجود ) در ایران

الف) مبلمان شهری :

  فقدان طراحی ، ساخت ، نصب مبلمان شهری کارامد

  فقدان ارتباط و هماهنگی مناسب بین عناصر مبلمان شهری ( فقدان معنی )

  آشفتگی مبلمان شهری

  نبود طراحی مبلمان شهری هماهنگ ، طبیعت ( فقدان به کارگیری عوامل طبیعی به موازات عوامل مصنوع )

  فقدان مطالعات اجتماعی ، اقتصادی ، تاریخی و غیره در طراحی ، ساخت و نصب مبلمان شهر

  عدم استفاده مناسب از ابزارهای طراحی ( تعریف کردن ، مشخص کردن حریم ها ، تفکیک فضاها و .. )

  نادیده گرفتن روحیات ، آداب ، رسوم ، فرهنگ و مذهب درطراحی ،نصب و اجرای مبلمان شهری ( یک طراح مبلمان شهری باید عمق     طرح ها را ببیند و باید با جامعه شناسی و روانشناسی روحی که از یک فضای شهری استفاده خواهد کرد ، آشنایی کامل داشته باشد.

ب ) ترافیک :

اوضاع نابسامان و پراکندگی استقرار وسایل نقلیه در فضاهای شهری

  تداخل حرکت سواره و پیاده درفضاهای شهری

  فقدان تسهیلات مناسب جهت ایمنی تردد عابرین پیاده

  استقرار نامناسب تاکسی ها و تجمع آنها در فضاهای شهری ( بارگیری و بارگزاری وسايل نقلیه عمومی و فقدان پارک)

ج) کالبدی :

  عدم وجود الگوهای مناسب معماری در ساختمانها

  نبود فضای کافی جهت توقف ، نشستن و سایر امور فرهنگی- اجتماعی در فضای شهری (به خصوص میادین شهر)

  ناهماهنگی در مبلمان  شهری

  آشفتگی سیمای فضاهای شهری

د) عملکردی :

  تراکم بیش از حد فعالیتهای متعدد

  ناسازگار بودن فعالیتها

  فقدان الگوهای مناسب جهت فعالیتهای شهری

 

   نتیجه گیری

با این وضعیت در مورد فضای شهری شهرهایمان در 25 سال یا 50 سال آتی چه  می توان گفت؟چه مولفه هایی باقی خواهند ماند تا اینکه ، از آنها برای ساخت یک محیط جذاب بهره مند شویم؟

با توجه به پیشرفت های روزافزون ارتباطی چون ماهواره ، اینترنت و سایر وسایل نوین ارتباطی ، فضاهای شهری ما چه نقشی را بر عهده دارند؟

اگر شهرسازان ، معماران و برنامه ریزان شهری به این نتايج توجه نکنند ، یک مجموعه از محیط های شهری منزوی با فرصت های کمتری برای تعامل با افراد را در پیش روی داریم.

انسان موجودی است اجتماعی ، که نمی تواند به دور از اجتماع و محیط زندگی کند و همیشه سعی دارد با افراد و اشیایی که در زندگی خود می بیند ارتباط برقرار کند.

تجربه نشان داده است که یک فضا در کسانی که در آن تاثیر گذاشته اند ، احساس تعلق بیشتری ایجاد می کند لذا در طراحی و برنامه ریزی فضاهای شهری بایستی جای برای مشارکت و تاثیرگذاری انسانها در فضاهای شهری گذاشت و حس مشاركت را در بین آنها تقویت کرد.

 ......................................................................................................................................

منابع و ماخذ

1) بحرینی ، سید حسین / 1375 / تحلیل فضاهای شهری / انتشارات دانشگاه تهران.

2) شماعی ، علی و احمدپور احمد / 1384 / بهسازی و نوسازی شهری از دیدگاه علم جغرافیا/ انتشارات دانشگاه تهران.

3) کریر ، راب / 1375 / فضاهای شهری / ترجمه هاشم نژاد / انتشارات جهاد دانشگاهی.

4) مدنی پور ، علی / 1379 / طراحی فضاهای شهری / ترجمه فرهاد مرتضایی / انتشارات شرکت پردازش وبرنامه ریزی شهری.

5) هدمن ، ریچارد و آندرو یازوسکی / 1370 / مبانی طراحی شهری / ترجمه راضیه رضازاده ، مصطفی عباس زادگان / انتشارات علم و صنعت.

6) پاکزاد ، جهانشاه/1384 / مبانی نظری وفرایند طراحی شهری / انتشارات شهیدی.

7) پاکزاد ، جهانشاه / 1385/ راهنمایی طراحی فضاهاي شهری / انتشارات شهیدی.

8) لینچ ، کوین /1355/ سیماي شهر /  ترجمه منوچهر مزینی / انتشارات دانشگاه ملی ایران.

9) خلاصه مقالات سمینار علمی – تخصصی شهرها و مردم / 1383.

10) آسیابی ،  محمد /1386 / پایان نامه کارشناسی ارشد.

11) آسيابي، محمد/1389/ درك وبيان محيط شهري/انتشارات طحان

12)آسيابي، محمد/1389/ ميادين شهري از معنا و مفهوم تا واقعيت آن در شهرهاي ايران/انتشارات طحان

 

  

نظرات شما عزیزان:

موضوعات مرتبط: <-CategoryName->
برچسب‌ها: <-TagName->